Hartmut Rosa duidt in Onbeschikbaarheid de ontwikkeling van de moderne samenleving en schetst een alternatieve weg. Hartmut Rosa is hoogleraar sociologie in Jena en directeur van het Max Weber Kolleg van de Universität Erfurt. In zijn – ook filosofische – betoog maakt hij duidelijk dat we juist door over veel, of zelfs alles, te willen beschikken en heersen, niet echt meer leven. Juist in de ontmoeting met het onbeschikbare ontstaat het gevoel dat we leven. Daarvoor is ‘resonantie’ nodig; we ervaren het leven alleen in een proces dat niet van tevoren vaststaat.
Ondanks het feit dat hij in de kern alleen de trend naar steeds meer beheersing en beschikbaarheid onderzoekt, is zijn betoog breed én overtuigend.
gevoel van urgentie
Het essay van Rosa weet in alle negen hoofdstukken een gevoel van urgentie op te roepen. Dat begint al met zijn observatie dat het streven naar groei gestoeld is op de angst om steeds minder te krijgen. Daarom wil de moderne samenleving groei en steeds meer beschikbaarheid. Beschikbaarheid definieert Rosa als aanwezigheid én de mogelijkheid om te beheersen. Hierbij kan het gaan over bijvoorbeeld grond, geopolitiek, mensen of de data en muziek die via internet instant en overal beschikbaar zijn.
Daar staat tegenover dat de wereld wezenlijk onbeschikbaar is, zoals de mensen in het prémoderne tijdperk wisten. We zien dan ook dat de wereld bedreigd en bedreigend is, met name door klimaatveranderingen en het verlies aan biodiversiteit.
resonantie
Daartegenover staat een wereld als een punt van resonantie; een wereld die toegankelijk maar niet beschikbaar is. Dit ziet Rosa, net als de prémoderne mens, als de grondmodus van het menselijk bestaan. In de resonantie kunnen wij, doordat iets ons raakt, op onze beurt ook weer iets raken. Dat kan bijvoorbeeld een mens, een muziekstuk of de natuur zijn. Juist in deze ontmoetingen is sprake van toegankelijkheid, maar niet van beschikbaarheid. En ook de resonantie zelf – waarin sprake is van contact en transformatie – is niet beschikbaar.
De moderniteit streeft echter naar beschikbaarheid, niet alleen van materie (een auto, een museum, de natuur) maar ook van de ervaringen die alleen kunnen optreden als sprake is van resonantie. Omdat dit laatste niet mogelijk is – resonantie kan alleen ontstaan als sprake is van onbeschikbaarheid – is hier sprake van de tragiek van de moderniteit. Rosa illustreert dit aan de hand van hoe wij omgaan met geboorte en de dood. Maar ook in het onderwijs is dit zichtbaar: het is gericht op meetbare en dus beschikbare competenties en de aanpak moet evidencebased zijn, terwijl opvoeding hooguit semi-beschikbaar is.
belangrijke trend
Op iets meer afstand ziet Rosa dat de moderne maatschappij vervreemd raakt van zichzelf doordat we geen resonantie aan kunnen gaan met iets wat geheel beschikbaar is. En het wordt ook steeds duidelijker wat we verloren hebben doordat, buiten onze macht, over steeds meer beschikt wordt. Illustraties hiervan zijn de macht van de techbedrijven en – van een andere orde – als gevolg van wet- en regelgeving, het toeslagenschandaal.
Samenvattend legt Rosa de vinger op een belangrijke trend die verstrekkende gevolgen heeft. Zijn essay is krachtig en overtuigend. Kant-en-klare oplossingen biedt hij niet, ook omdat de trend naar beschikbaarheid veel met macht te maken heeft. Wel wordt duidelijk dat deze trend steeds meer gekeerd wordt door de mogelijkheden die er – fysiek en sociaal gezien – zijn. De waarde van zijn boek is dat hij bijdraagt aan het begrip van onze huidige, urgente problemen en daarmee handvatten biedt om ze op te lossen. Onbeschikbaarheid is een aanrader, ook om op kleinere schaal de resonantie, zo je wilt ‘het leven’, terug te vinden.
Over Paul Schollaardt
ir Paul Schollaardt RC is bestuurder in het speciaal onderwijs. Eerder was hij zelfstandig interim-manager en vervulde hij onder andere functies als productieleider en CFO.
